Ο λουθηρανικός πυρήνας της γερμανικής λιτότητας

 Αντιγράφω από τον ιστότοπο ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ τη μετάφραση ενός άρθρου του καθηγητή Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ Steven Ozment, στους NEW YORK TIMES σχετικά με την επιρροή του Λουθηρανισμού στη γερμανική αντίληψη περί λιτότητας.

Θεωρώ το εν λόγω άρθρο είναι εξαιρετικά διαφωτιστικό, ωστόσο δε συμμερίζομαι την άποψη του συγγραφέα που θέλει τις πολιτικές της γερμανίδας Καγκελαρίου να εκπορεύονται από το λουθηρανικό πνεύμα.

Αν πράγματι εκπορεύονταν από αυτό θα αποτελούνταν από ένα μείγμα λελογισμένης λιτότητας, κοινωνικής προστασίας και αναπτυξιακής πολιτικής. 

Το εντελώς αντίθετο από αυτό που συμβαίνει. Πιστεύω επίσης ότι ο συγγραφέας οδηγείται στη λανθασμένη αυτή προσέγγιση λόγω στρεβλής κι αποσπασματικής εικόνας που έχει για τα τεκταινόμενα στη Γηραιά ήπειρο.

Γιάννης Χρυσοβέργης

Αν υπάρχει ένα έθνος που η υπόλοιπη ανθρωπότητα πιστεύει πως κατανοεί πλήρως κι εύκολα, αυτό είναι το γερμανικό. Συνδυάστε την έντονη ανάμειξή του με τον εθνικοσοσιαλισμό και τον αντισημιτισμό και -voilà!- εξαφανίζονται διαμιάς 2,000 χρόνια συναρπαστικής και σύνθετης ιστορίας.

Από την αρχή της κρίσης του ευρώ αυτή η περιοριστική προσέγγιση, που μπορεί κανείς να την βρει τόσο εντός όσο κι εκτός Γερμανίας, έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής με τη μορφή της σημασίας της μοιραίας κληρονομιάς της εποχής της Βαϊμάρης, των ετών δηλαδή της δημοκρατικής προσδοκίας που ακολούθησαν την εξευτελιστική ήττα στον Α' παγκόσμιο πόλεμο και ολοκληρώθηκαν με την κατάληψη της εξουσίας από τους ναζί, το 1933.

Από τη μια μας είπαν πως οι αναμνήσεις από τον αποσταθεροποιητικό πληθωρισμό της δεκαετία του 1920 εξηγεί την επίμονη αποστροφή που νιώθουν οι σημερινοί Γερμανοί για τις επεκτατικές νομισματικές και οικονομικές πολιτικές· από την άλλη, η απήχηση του εθνικοσοσιαλισμού κατά τον μεσοπόλεμο μοιάζει να αποδεικνύει πως ακόμα και το 2012 κανείς δεν μπορεί να εμπιστεύεται την δημοκρατική Γερμανία όσον αφορά τις προθέσεις της σχετικά με την ευημερία της Ευρώπης.

Αντί όμως να κολλάμε στην Βαϊμάρη, καλά θα κάναμε να κοιτάξουμε πολύ βαθύτερα στην ασύγκριτα πλούσια γερμανική ιστορία, ιδίως το ανεξίτηλο ίχνος που άφησε ο Μαρτίνος Λούθηρος (Martin Luther) και το «πανίσχυρο κάστρο» που οικοδόμησε με τον προτεσταντισμό του. Ακόμα και η σημερινή εκκοσμικευμένη και θρησκευτικά ποικιλόμορφη Γερμανία, προσδιορίζει εαυτόν και την αποστολή της στον κόσμο μέσω των γραπτών και των πράξεων αυτού του μεταρρυθμιστή του 16ου αιώνα, που μας κληροδότησε μια διαυγή ανάλυση της ιδεώδους κατ' αυτόν κοινωνίας στο έργο του «περί της ελευθερίας ενός χριστιανού», που μπορεί να περιγραφεί με δύο φράσεις: «ο χριστιανός είναι ο απόλυτος άρχων των πάντων και δεν υπόκειται σε κανέναν. Και ο χριστιανός είναι ο απολύτως υπάκουος δούλος όλων».

Ας δούμε την αντίληψη του Λούθηρου περί φιλανθρωπίας προς τους πτωχούς: μετέτρεψε την φιλανθρωπία σε μια οργανωμένη, πολιτική υποχρέωση, προτείνοντας να δημιουργηθεί σε κάθε γερμανική πόλη ένα κοινό ταμείο υπέρ των πτωχών· αντί της παραδοσιακής εξατομικευμένης παροχής ελεημοσύνης προς τον κάθε φτωχό ξεχωριστά, ο Λούθηρος πρότεινε να παρέχονται δάνεια ή υποτροφίες από το κοινό ταμείο. Ο κάθε δικαιούχος ελεημοσύνης αναλαμβάνει την υποχρέωση να αποπληρώσει το χρέος του εφόσον ανακάμψει οικονομικά, ξανακερδίζοντας έτσι την οικονομική του αυτάρκεια αλλά και αποκαθιστώντας την ευθύνη του προς τον εαυτόν του και την κοινότητά του. Η έκφραση αγάπης προς τον πλησίον εξασφαλίζεται με τον τρόπο αυτό διαμέσου της επίδειξης πολιτικής υπευθυνότητας. Οι λουθηρανοί ως σήμερα αποκαλούν αυτήν τη διευθέτηση «ευλαβή φιλανθρωπία».

Πόσο λίγα άλλαξαν σε πεντακόσια χρόνια! Η Γερμανίδα καγκελάριος 'Ανγκελα Μέρκελ (Angela Merkel) μια εκ γενετής χριστιανή, κόρη ενός ανατολικογερμανού λουθηρανού πάστορα, είναι σαφές πως πιστεύει πως οι αιώνιες ηθικές αξίες είναι το καλύτερο αντίδοτο στην κρίση του ευρώ. Δεν έχει καμία πρόθεση να επιβάλει μια συγκεκριμένη πολιτική ιδεολογία -πόσο μάλλον ένα θρησκευτικό δόγμα- στην χώρα της, αλλά οι πολιτικές της είναι οφθαλμοφανώς επηρεασμένες από την προτεσταντική αξία της λιτότητας και της αυτοθυσίας, αλλά και της φιλανθρωπίας και της δικαιοσύνης.

Αν η κ. Μέρκελ αρνείται πεισματικά τα ευρωομόλογα, δεν είναι διότι δεν θέλει να χαρίσει λεφτά στους ανάξιους φτωχούς, αλλά διότι θεωρεί πως δεν είναι αυτός ο ενδεδειγμένος τρόπος ώστε να σωφρονιστούν οι φτωχοί και να αναλάβουν την ευθύνη του οίκου τους, ούτως ώστε να δυναμώσουν, προς όφελος των ιδίων αλλά και των ευρισκόμενων εν ανάγκη γειτόνων τους. Όποιος, ευρισκόμενος σε ανάγκη για βοήθεια, ελεείται και βοηθείται από την κοινωνία, αναλαμβάνει ταυτόχρονα την ηθική ευθύνη να ανταποδώσει στην κοινωνία την ευεργεσία που έλαβε, λειτουργώντας ως ισχυρός και σώφρων πολίτης που συμβάλει στις κοινές προσπάθειες και θυσίες υπέρ των ευρισκόμενων εν ανάγκη συμπολιτών και γειτόνων του, που κάποτε τον βοήθησαν κι εκείνον. Έτσι λειτουργεί η θυσιαστική λουθηρανική κοινωνία.

Για τις απόψεις της αυτές, η κ. Μέρκελ έχει αποκληθεί «βασίλισσα της λιτότητας» και άλλα, πολύ χειρότερα. Αλλά παραμένει άκαμπτη. Παραδέχεται πως η λιτότητα είναι η πιο επώδυνη οδός προς την ανάκαμψη και την πλήρη οικονομική χειραφέτηση από την κρίση, αλλά σπεύδει να προσθέσει πως είναι παράλληλα η ασφαλέστερη και γρηγορότερη οδός. Ο Λούθηρος θα είχε την ίδια γνώμη.

Σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, την ίδια γνώμη έχουν οι συμπατριώτες της κ. Μέρκελ. Εξακολουθούν να ενστερνίζονται την θεμελιώδη λουθηρανική διδασκαλία πως οι άνθρωποι δεν μπορεί να προκόβουν με σπάταλες και γλέντια. Γνωρίζουν πως τα χρήματα είναι ένα δυσεύρετο αγαθό που αποκτιέται με κόπο και οφείλουμε να το καταγράφουμε και να το αποταμιεύουμε με σεβασμό, αντί να το χαρίζουμε σε όποιον ζητά δανεικά ή δηλώνει πως το χρειάζεται.

Τους αναπαύει δε η σκέψη πως, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει σε χώρες σαν την Ελλάδα και την Ιταλία, που τις θεωρούν άσωτες και αμαρτωλές, όσοι ζουν στα εδάφη της ενάρετης Γερμανίας έχουν οικειοθελώς πειθαρχήσει στα μέτρα λιτότητας της καγκελαρίου τους -και άλλα σωτήρια περιοριστικά μέτρα που τους εξασφαλίζουν μια σταθερή, δίκαιη και ισότιμα κατανεμημένη οικονομική ανάκαμψη.

Αν όμως η λουθηρανική άποψη της αυτοθυσίας προς όφελος του πλησίον οδηγεί τους Γερμανούς να επιλέγουν την λιτότητα, τους οδηγεί επίσης στην κοινωνική ενεργοποίηση. Σύμφωνα με την κλασική λουθηρανική διδασκαλία, η σωτηρία ενός πιστού «δια της πίστεως» καθόλου δεν αναιρεί την ανάγκη για διαρκή άσκηση φιλάνθρωπων έργων, σε αντίθεση με ό,τι νομίζουν ορισμένοι μη καλά πληροφορημένοι σε αυτά τα ζητήματα. Αντιθέτως, η πίστη ωθεί τον πιστό στην κοινωνική δράση στα εγκόσμια, στο όνομα της υπεράσπισης της παρούσης και μελλοντικής εκκλησιαστικής ζωής του.

Είναι αλήθεια πως ο λουθηρανισμός ως δόγμα έχει υποχωρήσει τις τελευταίες δεκαετίες στην Γερμανία, δεχόμενος την πίεση του πολυπολιτισμού και της εκκοσμίκευσης που εξαπλώνονται στην χώρα. Από την άλλη δείτε την ζέση με την οποία οι Γερμανοί, ανεξαρτήτως καταγωγής, υποδέχτηκαν την ανάδειξη στην προεδρία της χώρας τους ενός πρώην λουθηρανού πάστορα, του Γιόακιμ Γκάουκ (Joachim Gauck).

Είναι επίσης αλήθεια πως δύσκολα μπορεί να ισχυριστεί κανείς πως ο λουθηρανισμός είναι η μόνη ζώσα δύναμη στη σημερινή γερμανική κοινωνία. Από την άλλη συνοδεύει αυτή τη χώρα επί αιώνες, και την διαποτίζει με το αίσθημα της σωτήριας αυτοθυσίας και της ανάγκης για λιτότητα. Τον 4 αιώνα μ.Χ οι Γερμανοί πολέμαρχοι κατείχαν το σύνολο σχεδόν των υψηλόβαθμων αξιωμάτων στον ρωμαϊκό στρατό. Στη συνέχεια οι Γερμανοί μετέτρεψαν την άγρια φύση της βόρειας κεντρικής Ευρώπης σε σιτοβολώνα της Ευρώπης και αργότερα σε μια υπέροχη παραγωγική μηχανή.

Το σημαντικότερο είναι πως ο λουθηρανισμός επιβίωσε τόσο του δεξιόστροφου ναζισμού όσο και του αριστερόστροφου κομμουνισμού, αν και αμφότεροι επιχείρησαν να υποκαταστήσουν το αξιακό του σύστημα με τις δικές τους αντιλήψεις. Αν μην τι άλλο, έχει αποδείξει την ανθεκτικότητά του στις αλλαγές.

Εν μέσω της σταθερής προέλασης του Ισλάμ στην Ευρώπη τις τελευταίες δύο δεκαετίες, και ευρισκόμενοι αντιμέτωποι με την ακατάπαυστη οικονομική πίεση των εταίρων τους, δεν πρέπει να μας προκαλεί κατάπληξη που οι Γερμανοί, ανεξαρτήτως απόψεων και καταγωγής, σιωπηλά αναστηλώνουν το «πανίσχυρο κάστρο» που κατοχυρώνει την κοινή κληρονομία των ιουδαιοχριστιανικών αξιών τους.